پایگاه رسمی اطلاع رسانی تن، روان، فرهنگ تن روان فرهنگ
پوریا صرامی فروشانی
فصلنامه سلامت برتر، جلد پنجم، شماره‌های 7 و8، پاییز و زمستان 1386
در این مقاله، در ابتدا به اهمیت آموزش جامعه‌شناسی به‌عنوان یک درس عمومی به تمام درمانگران پرداخته میشود و سپس رشته تخصصی جامعه شناسی پزشکی به اختصار معرفی و با رشته پزشکی جامعه‌نگر مقایسه میشود. در پایان نیز نکاتی کاربردی در خصوص تحصیل در رشته جامعه‌شناسی پزشکی ذکر می‌گردد.
جامعه‌شناسی برای درمانگران
آموزش جامعه‌شناسی به درمانگران از قبیل پزشکان، پرستاران، روانشناسان می‌تواند بسیار مفید باشد. چرا که بیماری‌ها، نه تنها بر بدن افراد، بلکه بر زندگی و ابعاد گوناگون افراد نظیر کار، استراحت، روابط اجتماعی و احساسات آنها تاثیر می‌گذارند. وظیفه درمانگران در واقع مراقبت از تمام وجود اشخاص است؛ و آنها نباید مراجعانشان را اجزائی از بدن انسان و یا مجموعه‌ای از نشانه‌های بیماری درنظر بگیرند. بنابراین افراد درمانگر به روش‌هایی نیاز دارند که با کمک آنها بتوانند نه تنها مراجعان، بلکه همکاران و خودشان را بهتر بشناسند و درک کنند. جامعه‌شناسی، دانشی است که به درک جایگاه افراد در جهان کمک می‌کند: کجا هستند، چه کار می‌کنند و دیدگاه‌شان چیست. با کمک جامعه‌شناسی می‌توان پی برد که افراد چگونه در یک جایگاه خاص قرار می‌گیرند و چه نگرشی دارند.
«درک کردن» به معنای همدردی نیست و هم چنین با قضاوت کردن در خصوص وضعیت مردم متفاوت است؛ درک کردن، فقط به منظور توضیح دادن است. خوش آمدن یا تنفر داشتن، پیش‌داوری و یا تصورات کلیشه‌ای نباید بر مراقبت از مراجعان تأثیر بگذارند. برای این‌که درمان به شکلی موثر صورت پذیرد، افراد درمانگر باید به خاطر داشته باشند که چه ویژگی‌های خاصی بر جایگاه اجتماعی مراجعانشان تاثیر می‌گذارند.
بنابراین، با توجه به موارد یاد شده لازم است که درمانگران از دانش جامعه‌شناسی بهره بگیرند، اما برای انجام این کار لازم نیست که آنها تبدیل به یک جامعه‌شناس خبره شوند. جامعه‌شناسی یکی از رشته‌های متعددی است که می‌تواند به درمانگران در انجام دادن وظایف حرفه‌ای‌شان کمک کند و به آنها بینش ببخشد. جامعه‌شناسی دانشی است که در مشاغل گوناگون می‌تواند مورد بهره‌برداری قرار گیرد. درمانگران با کمک جامعه‌شناسی می‌توانند به موارد تأثیرگذار بر خود و مراجعانشان پی ببرند، مواردی که رفتارها، باورها و نگرش افراد را شکل می‌دهند.
جامعه شناسی یک رشته علمی است. علمی بودن این رشته به آن معناست که جامعه‌شناسان می‌توانند به گونه‌ای دقیق و کامل به بررسی پژوهش‌ها و آثار یکدیگر بپردازند و در مورد این که آیا یک پژوهش توانسته است به درستی در پیشبرد دانش سهم داشته باشد یا خیر، به داوری بنشینند. اما جامعه‌شناسی یک رشته مبتنی بر برهان نیز محسوب میشود که تکیه بر فهم همگانی دارد. چرا که فهم همگانی پایه‌ای‌ترین مبنای دانش انسان‌هاست. هرچند که فهم همگانی گاهی غیر منطقی و غیر معقول است، اما به هر حال چیزی است که مردم بر اساس آن زندگی خود را پیش می‌برند.
«ناوابستگی detachment» از جمله کیفیت‌هایی است که جامعه‌شناسی بدان نیاز دارد. مفهوم آن رفتن به فراسوی تصورات فردی و نگرانی‌های انجام و حفظ یک شغل است. با کمک آن می‌توان به بررسی فرایندهایی که مردم برای اداره کردن زندگی روزمره‌شان مورد استفاده قرار می‌دهند پرداخت تا در نتیجه بتوان روش‌های متنوعی برای کنار آمدن با موقعیت‌های دشوار زندگی پیشنهاد نمود.
به گونه ای مشابه جامعه شناسی می‌تواند به درمانگران کمک کند تا جایگاه خودشان در جهان را درک کنند. در جوامع فعلی، در خصوص نقش و جایگاه درمانگران اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد، لذا درمانگران دورانی هیجان انگیز و در عین حال دشواری از تغییرهای اجتماعی را تجربه می‌کنند. افراد با بهره‌گیری از جامعه‌شناسی و ناوابستگی قادر می‌شوند تا در مورد آن‌چه که تجربه می‌کنند سوال‌های مفیدی را مطرح نمایند.
دشواری‌های فراگیری جامعه‌شناسی
مطالعه جامعه‌شناسی آسان نیست و این دانش گاه انتزاعی و متنوع است. این رشته از لحاظ مفهومی دشوار است، زیرا نویسندگان ممکن است از اصطلاحات متفاوتی استفاده کنند. هم‌چنین زیر سوال بردن روش‌های روزمره و تصوراتی که آنها را طبیعی تلقی می‌کنیم، کار ساده‌ای نیست. درمانگران برای فراگیری جامعه‌شناسی نیاز به صبر و حوصله دارند. هر شاخه ای از علم زبان مخصوص به خودش را دارد، بنابراین داشتن یک دائره المعارف خوب در زمینه جامعه شناسی بسیار کمک کننده خواهد بود.
لازم به ذکر است که برخلاف انتظار، جامعه شناسی راه حل مشخصی را برای مشکلات جامعه پیشنهاد نمی‌کند. خاصیت آن ارائه توضیح در مورد جامعه است. البته این توضیحات بالقوه می‌توانند کمک کنند که ساختارها را اصلاح نموده و در مورد مسائل اجتماعی به درستی تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری نماییم. اما انجام این سیاست‌گذاری‌های اجتماعی، وظیفه‌ی جامعه‌شناسان نیست و باید توسط سیاست‌مداران، قانون‌گذاران و متخصصان فعال در عرصه‌های اجرایی انجام شوند.
نکته دیگر این که جامعه‌شناسانی که به بررسی جرائم و ناهنجاری‌های اجتماعی می‌پردازند اغلب به طرفداری از مجرمان و بی‌توجهی به قربانی‌ها متهم می‌شوند. اما در واقع جامعه‌شناسان هر دو طرف را به دقت بررسی می‌کنند، ولی اغلب درک علت به وقوع پیوستن یک جرم، تنها از طریق بررسی رفتارهای فرد قربانی امکان‌پذیر نیست. بنابراین زمان بیشتری به مطالعه افراد بزهکار اختصاص داده میشود. علاوه بر آن، توضیح دادن علت رخ دادن یک جرم به معنای تایید کردن یا توجیه آن نیست. جامعه‌شناس‌ها در هنگام ارزیابی‌های شان از کسی طرفداری نمی‌کنند.
و در پایان، گاه تصور نادرست دیگر این است که جامعه‌شناس‌ها نابرابری‌های بهداشتی، فقر، بیکاری و نظایر آن را ناشی از یک توطئه برنامه‌ریزی شده می‌دانند. اما به‌طور کلی، جامعه‌شناس‌ها این‌گونه فکر نمی‌کنند که بی‌عدالتی‌‌ها عمداً و با یک نقشه خاص برای نادیده گرفتن مردم و عقب نگه داشتن آنها ایجاد شده‌اند. بلکه اعتقاد جامعه‌شناس‌ها بر این است که ساختارهای اجتماعی، ماحصل رفتارها و تصمیمات مستقل افراد در سرتاسر جامعه است. هر چند که بعضی از افراد از دیگران قدرتمند‌ترند، اما این‌گونه نیست که این افراد قدرتمند علیه سایر مردم با هم تبانی کرده باشند. بلکه رفتارهای مجزای آنها در یک جامعه خاص ممکن است باعث بی‌عدالتی شود. آن‌چه که در جامعه شناسی بررسی میشود، این مطلب است که چرا مردم از اول چنان تصمیماتی را اتخاذ می‌کنند، چگونه بی‌عدالتی شکل می‌گیرد و عواقب رفتارهای مردم چگونه خواهد بود.
برای تشریح موارد فوق، چند مثال ذکر میشود. وقایع ذیل همگی حقیقت داشته اند:
|
- این داستان بر اساس مشاهده قبیله‌ای به نام ایک IK در شمال شرقی اوگاندا در سال‌های حدود 1960 ذکر شده است. در این ناحیه فقر به شدت حکم فرما بوده است. در آن شرایط مرگ یک فرد سالخورده به سود سایر اعضای جوان‌تر و سالم‌تر قبیله بوده است. آنها اقدام به قتل عمدی آن پیر زن نکردند، و در عین حال به هیچ وجه احساس نکردند که از لحاظ اخلاقی مسولیتی برای کمک به او بر عهده آنهاست. با کمک نکردن به زنده ماندن او، منافع بیشتری به تعداد بیشتری از افراد می‌رسید.
- هر چند که این ماجرا به نظر بیشتر افراد گونه ای از کودک آزاری است، اما ختنه کردن دختران تنها در قاره آفریقا هر سال در مورد هشتاد میلیون نفر انجام میشود. این امر تاریخی طولانی دارد. زنانی که این کار را انجام داده‌اند آن را کاری درست می‌دانند و به آن افتخار می‌کنند و آن را بیانگر درست‌کاری و نجابت خودشان می‌دانند. اگر چه زن‌ها این رفتار را حفظ کرده‌اند، اما یک توضیح برای این مساله این است که این کار آنها را در تملک مردان نگه می‌دارد. گفته میشود که اگر آنها نتوانند از لذت جنسی برخوردار بشوند، احتمال بی وفایی آنها وجود نخواهد داشت.
- گذشته از تلاش عمدی بعضی افراد برای آسیب رساندن به خودشان یا اقدام به خودکشی، بسیاری از افراد در فرهنگ‌های مختلف این کار را برای انجام شغل‌شان و یا به منظور تفریح انجام می‌دهند. سرخپوستان مکزیک با مصرف ماده ای خاص که بدن انسان قادر به دفع آن نیست، به جنون و اسکیزوفرنیا مبتلا می‌شدند. بسیاری از مردم مکرراً از داروهای تسکین‌دهنده که برای کلیه‌ها ضرر دارند استفاده می‌کنند. در انگلستان بعضی از افراد در یک شب اقدام به نوشیدن بیش از هشت لیتر آبجو می‌کنند. افراد در سرتاسر دنیا سیگار می‌کشند، پرخوری می‌کنند، کارهای خطرناک انجام می‌دهند و یا در کارهای پر مخاطره اشتغال دارند.
این مثال‌ها نشان می‌دهند که انسان‌ها چگونه مکرراً کارهای غیر سالمی را انجام می‌دهند که به‌وضوح برای سلامتی مضر هستند. با تکیه بر فهم همگانی نمی‌توان توضیحی برای این موارد پیدا کرد. دلایل آن رفتارها بسیار پیچیده است. افراد آن کارها را به دلایل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و روانی انجام می‌دهند. رفتار انسان‌ها تنها تحت کنترل خواص زیست‌شناختی و فیزیولوژیک بدنشان قرار ندارد. فیزیولوژی، انسان‌ها را وادار می‌کند که نیاز به خوردن، خوابیدن، گرم نگه داشتن بدن، جست‌وجو کردن پناهگاه و انجام اعمال جنسی داشته باشند و هم چنین بتوانند ببینند، بشنوند، لمس کنند، بچشند و فکر کنند. انسان‌ها در تمام دنیا این کارها را انجام می‌دهند، اما به اشکالی متفاوت. چگونگی و علت این تفاوت‌ها مسائلی اجتماعی هستند. برای توضیح دادن این موارد می‌توان مطالعاتی در سطوح مختلف انجام داد: در سطح فرهنگ، اقتصاد، سیاست، زیست شناسی، فیزیولوژی و غیره. جامعه‌شناسی هم یکی از سطوح توضیح دادن مسائل است که مطالعه آن برای تمام درمانگران بدون شک مفید خواهد بود.
جامعه شناسی پزشکی medical sociology
آن‌چه در بالا ذکر شد، در خصوص مطالعه جامعه‌شناسی به‌عنوان یک درس عمومی بود. اما در ادامه، جامعه‌شناسی پزشکی به عنوان یک رشته تخصصی معرفی میشود.
جامعه شناسی پزشکی، یکی از زیر شاخه های جامعه شناسی است که در ایران در حال حاضر به‌عنوان یک رشته مجزا وجود ندارد و تنها به‌عنوان یک درس به دانشجویان جامعه شناسی ارائه میشود. در جامعه‌شناسی پزشکی، یک جامعه‌شناس با روش‌ها و تئوری‌های جامعه‌شناختی به بررسی موارد مرتبط با سلامت، بیماری‌ها، پزشکان و بیماران می‌پردازد.
جامعه شناسی پزشکی به دو شکل مختلف می‌تواند به سلامت و بیماری ربط پیدا کند:
«جامعه‌شناسی در پزشکی» sociology in medicine
دیدگاه‌های جامعه‌شناختی می‌توانند در خصوص تجربه سلامت و بیماری، پراکندگی اجتماعی آنها و موسسات مرتبط به‌کار گرفته شوند. از این لحاظ، جامعه‌شناسی پزشکی می‌تواند به عنوان یک رویکرد کاربردی برای درک و ارتقا سلامت توسط درمانگران مطالعه شود.
«جامعه شناسی از طریق پزشکی» sociology of medicine
مطالعه‌ی جامعه شناختی سلامت، بیماری و موسسات درمانی می‌تواند در کنار تجزیه و تحلیل سایر موارد به عنوان ابزاری برای شناخت جامعه باشد. بنابراین جامعه شناسی پزشکی یک حوزه معطوف به نظریه است که برای شناخت دگرگونی‌های وسیع اجتماعی و هم چنین تبادلات رایج در موقعیت‌های روزمره به کار گرفته میشود، چرا که این موارد در قالب سلامت و بیماری نیز خود را نشان می‌دهند.
این ویژگی‌ها موجب می‌شوند جامعه شناسی پزشکی یک حوزه جالب و هیجان انگیز، و پرثمر برای جامعه‌شناسان و هم‌چنین درمانگران باشد.
جامعه‌شناسی پزشکی و پزشکی اجتماعی
گاه جامعه شناسی پزشکی با پزشکی اجتماعی اشتباه گرفته میشود، به همین دلیل در اینجا به تفاوت‌های این دو رشته پرداخته میشود. پزشکی اجتماعی یکی از تخصص‌های پزشکی است که در ایران پزشکان عمومی به تحصیل آن می‌پردازند. در این رشته، یک پزشک با نگرش‌های پزشکی‌اش با هدف پیشگیری از بیماری‌ها به مطالعه جامعه می‌پردازد. بنابراین در پزشکی اجتماعی، یک پزشک وارد جامعه میشود، اما در جامعه شناسی پزشکی، یک جامعه شناس به بیمارستان قدم می‌گذارد. یک مقاله در پزشکی اجتماعی بر اساس اصطلاحات پزشکی نگاشته میشود، در حالی که یک مقاله در زمینه جامعه‌شناسی پزشکی، با زبان جامعه‌شناسی سخن می‌گوید. همان گونه که ذکر شد، فایده کار یک فارغ التحصیل پزشکی اجتماعی در راستای اهداف پزشکی است یعنی حل یک مشکل عملی نظیر پیشگیری از یک بیماری. اما هدف از مطالعه جامعه‌شناسی پزشکی، کسب دانش و آگاهی در خصوص یک فرایند در جامعه است. بدیهی است که این دانش می‌تواند دارای کاربردهایی عملی باشد، اما یک جامعه شناس الزاما قصد سیاست گذاری و ایجاد تحول ندارد. اما دانشی که او تولید می‌کند، بعداً می‌تواند مورد استفاده سیاست‌گذاران و افراد اجرایی قرار بگیرد.
در حال حاضر در ایران به نظر می‌رسد که پزشکی اجتماعی در مقایسه با جامعه‌شناسی پزشکی رواج بیشتری دارد و احتمالا تعداد بیشتری از افراد به طور خاص به تحصیل این رشته می‌پردازند.
تحصیل در رشته جامعه‌شناسی پزشکی
در حال حاضر در ایران امکان تحصیل جامعه‌شناسی پزشکی به‌عنوان یک رشته مجزا وجود ندارد. بنابراین علاقه‌مندان به تحصیل این رشته ناگزیرند با دانشکده‌های جامعه‌شناسی در خارج از کشور تماس بگیرند.
تحصیل پزشکان در رشته جامعه‌شناسی پزشکی
از آن‌جاکه تحصیل در انگلستان و استرالیا بر اساس کسب مهارت در «تولید علم» و انجام یک پروژه تحقیقی است، ادامه تحصیل در رشته جامعه‌شناسی پزشکی به شکل PHD (دکترا) برای فارغ التحصیلان رشته‌های پزشکی نیز امکان‌پذیر است. به این منظور، علاقه‌مندان باید یک پیش‌نویس پژوهش تهیه کنند، استادی را پیدا کنند که علاقه‌مند به مشارکت در پژوهش‌شان باشد و از همه مهم‌تر از عهده پرداخت شهریه دانشگاه برآیند!
داشتن دانش پزشکی، قطعاً کمک موثری به مطالعه جامعه شناسی پزشکی می‌کند، اما به‌طور معمول فارغ‌التحصیلان جامعه‌شناسی به مطالعه جامعه‌شناسی پزشکی می‌پردازند. رایج نبودن ورود پزشکان به رشته جامعه شناسی پزشکی، ممکن است به دلایل ذیل باشد:
- درآمد رشته‌های علوم پایه نظیر جامعه‌شناسی در بیشتر موارد کم‌تر از رشته‌های کاربردی نظیر پزشکی است.
- رشته‌های پزشکی و جامعه‌شناسی از لحاظ بسیاری از مطالب بنیادین (فلسفه علم، تئوری و روش‌ها) متفاوت‌اند. به عنوان مثال، برای یک پزشک به طور معمول این پرسش مطرح نیست که چرا یک پدیده به عنوان یک «بیماری» معرفی میشود. درحالی‌که این امر، یعنی فرایند پزشکی شدن medicalization از مباحث شناخته شده در جامعه‌شناسی پزشکی است. بنابراین مطالعه جامعه‌شناسی برای فارغ التحصیلان رشته های پزشکی کار ساده ای نیست.
منابع
1- GABE, J., BURY, M. & ELSTON, M. A. (2005) Key concepts in medical sociology, London, Sage Publications Ltd.
2- IPHOFEN, RON & POLAND FIONA (1998) Sociology in practice for health care professionals, London, MacMillan Press Ltd
3- صرامی فروشانی، پوریا (1386) وبلاگ جامعه شناسی پزشکی، قابل دسترسی در < http://medicalsociology.persianblog.ir/> ، تاریخ دسترسی 10/10/86
